ӘНДІ СҮЙСЕҢ, МЕНШЕ СҮЙ…
немесе Әлмағамбет Қапсалямұлы жайында не білеміз?
Құлақтан кіріп бойды алар,
Жақсы ән мен тәтті күй.
Көңілге түрлі ой салар,
Әнді сүйсең менше сүй,- деп бүгінгі ұрпаққа айтқан Абайдың бұл өсиеті мәңгілікке айналды. Бұрынғы фольклорлық ән үлгісі келе-келе томаға-тұйық қалыптан әлдеқайда ұзап шығып, жеке ауылдың, болмаса ру-ұлыстың ғана тиесілі сыбағасындай болмай, кең-байтақ қазақ сахарасының ортақ туындысына, қазына байлығына қосылды. Сарыарқадан ән әуелеткен Сегіз сері, Біржан, Ақан сері әндері қазақ жұртының батыс-шығысына тегіс жария болды. Бұл қатарда алдымен ауызға ілігері – тағы да Абай әндері. Оның ішінде ел көкейіне қона кеткен ерекше екі ән – «Айттым сәлем, Қаламқас» («Жігіт сөзі») пен «Сегіз аяқ» («Алыстан сермеп») қазақ сахарасында кең таралды.
Қарт Шыңғысты мекендеген елге арқа әндерінің дендеп тарай бастағаны да ұлы Абайдың ән, сән түзеген жастық, бозбалалық шағымен тұспа-тұс келетінін Мұхтар Әуезов әріден байыптап, суреткерлік шеберлікпен пайдаланғаны оқырманға «Абай жолы» роман-эпопеясы арқылы белгілі. Ұлттық поэзиямызға жаңа мазмұн, жаңа түр беріп, сол арқылы қазақ халқының дүниетанымын, көзқарасын кеңейтіп, ақыл-ой санасын тереңдетіп, жаңа өріске бастаған ақын қазақ музыка өнерін дамытуда да асқан жаңашыл болды. Бүгінгі ұлттық музыка әлемінде «Абай стилі» деп аталатын ақынның музыкалық мұрасы – соның айғағы. «Сөз түзелді, тыңдаушым, сен де түзел» деген ақын поэзияға қойған заңғар талабын қазақ музыкасына, оның ішінде қазақ өнеріне де қоя білді.
«Өлең – сөздің патшасы, сөз сарасы, Қиыннан қиыстырар ер данасы» деген Абай музыка жайындағы ойын былай түйді:
Құр айғай бақырған
Құлаққа ән бе екен?
Өнерсіз шатылған,
Кісіге сән бе екен?
Немесе:
Жаманға «жар» деген-ақ, ән көрінер,
Жақсы ән білсе, айтуға кім ерінер?
Жарамды әнді тыңдасаң, жаның еріп,
Жабырқаған көңілің көтерілер.
Ұлы ақынның әнге деген терең философиялық көзқарасы оның көптеген өлеңдерінен осылай мен мұндалап тұрады. Тұтас жұрттың адамгершілікке, имандылыққа, адалдыққа, бауырмалдыққа тәрбиелеудің бір үлгісі өнер, ұлттық өнер деп білген Абай сөз бен саздың, әуеннің ара-жігін ашпады. Екеуін де тәрбиелік бағытта қуатты құрал ретінде жұмсай білді. Ең алдымен, өнерпаз беделін көтеріп, көпке әйгілі етудің жолдарын жиі қарастырып отырды. Қолынан келгенше жас өнерпаздарды өз ауылына шақырып, жиі мәжілістес болып, ұзақ уақыт қолынан ұстап, ән сырын, өнер сырын ашып, түсіндіріп, жол-жөн нұсқады. Әсем әнді құлай сүйген ақын өресі биік өнерге қатаң талап қойды. Әнді тыңдауда, әншіні бағалауда табиғи талант иесін жоғары қадір тұтты.
Бір өкініштісі, Абай әндерінің туу, таралу тарихы әлі күнге дейін тиянақты зерттеушісін тапқан жоқ. Абайдың ақындық мектебі болғанын білгенімізбен, әншілік мектебіне келгенде мүдіріп қаламыз. Шындығында, көптеген архив құжаттарында, ел аузынан жиналған ақын замандастарының, өз ауылдастары мен туған-туысқандарының естеліктерінде Абай әндерінің шығу төркіні, ол әндерді орындап, көпке таратқан әнші шәкірттерінің есімдері кездесіп қалады. Мәселен, Абайдың ақын шәкірті Көкбай, алыс ауылдастарынан атасақ, Әсет, Әріп, кейіннен Абай қолына келіп тұрақтап қалған Мұқа, Уәйіс, өзінің аталас жақыны Майбасардың Мұхаметжаны, кейіндеу Әлмағамбет, Әмір, өз баласы Ақылбай, немересі Әубәкір болып жалғаса береді.
Ұлы ақынның өзіне ерекше ұнап, қолайына жаққан, өнерпаз тұлғалардың бірі – Әлмағамбет Қапсалямұлы. «Абай жолы» роман-эпопеясының көрнекті кейіпкерлерінің бірі. Мұхтар Әуезов Әлмағамбетті жақсы білген. Таныс, сырлас, талай рет дәмдес, мәжілістес болғандықтан, Абайдың өз балалары Ақылбай, Мағауия, Әбіштердің қатарында, соларға қатысты оқиғалар ішіне үнемі қатыстырып, көрсетіп, суреттеп отырады. Құнды деректердің бірі «Қазақ тілі» газетінің 1924 жылғы 27 желтоқсандағы №131 санында «Білдіру» атты құлақтандыру мақалада жарияланған. «Осы жылы 29 декабрьде Луначар клубында қазақтың байтақ даласында өткен атақты сыршыл ақын Абай (Ибрагим) Құнанбайұлының дүниеден өткеніне 20 жыл толғанын еске түсіру үшін Семейдің «географический обществосы» құрметтеп, ескерткіш кешін жасайды» делінген онда. Кеште Абайдың әндері орындалатыны айтылып, Әміре, Әлмағамбет әншілердің есімдері аталады.