Камедыя К. Крапівы адлюстроўвае той час, калі была
напісана, і выразна сведчыць аб атмасферы ў 1937—1938 гг.
Дзеянне камедыі разгортваецца ў навукова-даследчым
інстытуце геалогіі, дзе дырэктарам з'яўляецца Гарлахвацкі. Да навукі дырэктар
не мае ніякага дачынення. Гарлахвацкі адчувае сябе ў інстытуце, як рыба ў рацэ.
Як гаспадар становішча, Гарлахвацкі тэрарызуе, шальмуе, запалохвае сумленных
вучоных, хапаючы іх мёртвай хваткай. Асабліва актыўнай стала яго дзейнасць
пасля таго, як у інстытут прыйшла папера з патрабаваннем прадставіць спіс
навуковых прац дырэктара. Не маючы ніводнай, Гарлахвацкі спрабуе выратаваць
сваю шкуру шляхам шантажу, подкупу, пагроз, паклёпаў. I вось з яго лёгкай рукі
былы настаўнік Варонежскай гімназіі Туляга раптам становіцца дзянікінскім
палкоўнікам, асістэнтка Вера Міхайлаўна — распусніцай і амаральнай асобай,
прафесар Чарнавус — здраднікам, ворагам народа, кніга яго здымаецца з
выдавецкага плана. Запалоханага Тулягу Гарлахвацкі прымушае напісаць за яго
навуковы даклад: «Так. Вы напішаце, а я прачытаю, праверу. Пасля мы зачытаем
яго на савеце, апублікуем. Але вы ж разумееце, што ставіць сваё прозвішча побач
з вашым мне нязручна».
Невуцтва і шарлатанства Гарлахвацкага поўнасцю
выкрываюцца ў канцы п'есы, калі на вучоным савеце слухаецца даклад «Новы від
дагістарычнай жывёліны». 3 сур'ёзным выглядам абараняе дырэктар тэорыю аб
мамантавай свінні, напісаную Тулягам. Вобраз «свінтуса грандыёзуса», праўда,
асацыіруецца не з дагістарычнай жывёлінай, а з самім Гарлахвацкім.
У дасягненні жаданай мэты Гарлахвацкаму дапамагае
малодшы навуковы супрацоўнік Зёлкін — падхалім, паклёпнік і пляткар. Ен
з'яўляецца правай рукой Гарлахвацкага, надзейным яго паслужнікам. Варта было
яму пачуць што-небудзь дрэннае аб сваім знаёмым, як сумленны чалавек станавіўся
ворагам народа. «Баяўся раней. А цяпер, калі за яго ўзяліся, я ўжо маўчаць не
буду. Пра брата — у мяне ёсць чалавек, які напіша. Пра фасфаты і пра здымку ў
пагранічным раёне я сам напішу ў выдавецтва і на геафак, дзе ён лекцыі чытае. Ў
Маскву ж паслаў нейкую сваю працу. Чакае адказу, а таго не ведае, што аараз яму
дадуць адказ... А што ён пра вас гаворыць, каб вы ведалі... Тулягу як вучонага
ён ставіць вышэй вас», — скардзіцца ён Гарлахвацкаму на Чарнавуса.
Невуцтва і падхалімства Зёлкіна найболып ярка
праяўляюцца ў сцэне абароны Гарлахвацкім «навуковай працы». V прамове Зёлкін
кідаецца расхвальваць вялікія адкрыцці свайго начальніка, яго канструктыўны
розум, даследчыцкія здольнасці. Але калі высвятляецца, што даклад не мае
навуковай вартасці і што напісаны ён Тулягам, Зёлкін, нават не чырванеючы,
гаворыць адваротнае: «Я так і думаў! Не можа быць, каб вы, Аляксандр Пятровіч,
такую бязглуздзіцу напісалі».
Важную ролю ў п'есе адыгрывае Туляга. Гэта сумленны,
працавіты і сціплы чалавек. Вызначальнай рысай яго характару з'яўляецца
баязлівасць. Страх Тулягі, безумоўна, абумоўлены і грамадскай атмасферай таго
часу і недавер, калі чалавека без усякай прычыны маглі арыштаваць. Баючыся
нават уласнага ценю, Туляга згаджаецца напісаць навуковую працу свайму
дырэктару. Востра перажываючы сваё становішча вучонагапарабка, Туляга паступова
пазбаўляецца ўласцівага яму страху. Нерашучы і баязлівы, ён у канцы камедыі
з'яўляецца самым актыўным у барацьбе з Гарлахвацкім, у канчатковым яго
выкрыцці. Ён піша даклад, які паказаў невуцтва лжэвучонага Гарлахвацкага, і з
горда паднятай галавой праходзіць паўз дырактара. Пераадолець сваю баязлівасць
і нерашучасць яму дапамаглі чулыя адносіны калег па працы — Чарнавуса, Веры,
Левановіча. Апошнімі, на шчасце, смяюцца сумленныя вучоныя.
У п'есе «Хто смяецца апошнім» праявілася майстэрства
К. Крапівы як тонкага псіхолага, які поўна і закончана «вымаляваў» партрэты
герояў. На жаль, падхалімства, нахабства, подласць, пляткарства часта
сустракаюцца і ў нашы дні. Нямала ёсць людзей, якія робяць усё, каб падняцца па
службовай лесвіцы. Дзеля сваіх асабістых інтарэсаў такія людзі ідуць на любую
подласць. Змагацца з імі, лічыць К. Крапіва, трэба агульнымі сіламі,
проціпаставіўшы невуцтву і ашуканству прынцыповасць, строгасць і ваяўнічасць.