Қазақ – жаратылысынан жауынгер халық, олар найза мен қылыштың заманында ғана емес, автоматты қару мен моторлы соғыстың заманында да өзінің қайсар қайтпас халық екенін көрсете білді, өздерінің даңқты ерліктерімен соғыс тарихының беттеріне есімдері алтын әріппен жазылды.
Көптеген қазақстандық жауынгерлер жау тылында қоршауда қалып, Партизандық күреске араласты. Соғыс жылдары 3,5 мың қазақстандық партизан отрядтарында болды. Олардың ішінде бүгінде есімдері барша жұртшылыққа мәлім Қасым Қайсенов, Тоқтағали Жанкелдин, Әди Шәріпов, , Нұрым Сыдықов, Ғалым Омаров, Ғалым Ахмедияров сынды батыр партизандармен қатар Нұрғаным Байсейітова, Тұрғаш Жұмабаева, Жамал Ақәділова сияқты қыз-келіншектер де ерлік көрсетті.
Ұлы Отан соғысында Кеңес Одағы бойынша орден және медальдармен марапатталғандардың ішінде 96 мың 638 қазақ жауынгері бар. 11 мың 695 адам Кеңес Одағының Батыры атағына ие болды, соның ішінде жүзге жуығы қазақтар, 110 қазақстандық «Даңқ» орденінің үш дәрежесіне де ие болды. Бұрын айтылып, жазылып жүрген, тіпті ғылыми еңбектер мен үкімет адамдарының ресми баяндамаларында 500-дей адам деп көрсетіліп жүрді. Қазір олардың саны 106 батыр деп жазылды. Бұлар соғыстағы ерліктері үшін ештен-кеш жақсы дегендей, әділеттік салтанат құрып, «Алтын Жұлдызын» алған адамдар. Мысалы, батыр ұшқыш Плис Нұрпейісов Ақтөбенің жігіті, Қарақалпақстанға кейін көшіп барған. Ұшқыш Бақтораз Бейсекбаев соғыстың бесінші күні-ақ асқан ерлік жасаған. Оған Батыр атағы уақытында берілмей, 1997 жылы ғана Ресейдің және Қазақстанның қаһарманы атанды. Ал қазақстандық төрт ұшқыш, кейін әуе күштерінің генералдары Талғат Бигелдинов, Леонид Беда, Иван Павлов, Сергей Луганский Кеңес Одағының Батыры деген құрметті атақты екі рет иемденді. Қазақстандықтар арасында бірінші болып Кеңес Одағының Батыры атағын павлодарлық танк әскерінің генерал-майоры Кузьма Семаченко (1941 жылдың 22-маусымында) алса, ең соңғысы атақты панфиловшы, полковник Бауыржан Момышұлына (1991 жылдың 11-желтоқсанында) берілді. Украинаны азат етуде 120-дан аса қазақстандық жауынгерлер Кеңес Одағының Батыры деген атаққа ие болды. Днепр үшін болған шайқаста 18 жасар Жәнібек Елеусізов қазақтар арасындағы ең жас Кеңес Одағының Батыры болды.
Ұлы Жеңістің мерейтойына байланысты Кеңес Одағы Батырларының санын миллион адамға шағып, ғылыми талдау жасаған едік. Миллион адамға шаққанда Батырлар саны қазақта 35 адам болды, ал түрікменде – 20, қырғызстанда – 18, өзбекте – 16, тәжіктерде – 14 адам. Бір ғажабы сталиндік өктемдіктен өткен, ендігі жерде «біздің қазақтардың соғыста көрсеткен ерліктері өз дәрежесінде бағалана алды ма» деген сұрақ туады.
Меніңше, жеткілікті бағаланған жоқ. Пікірімізді нақты деректермен дәйектейік.
Бірінші дерек – 1941 жылы Панфиловтың тірі кезінде Бауыржан Момышұлы Ленин орденімен марапаттауға ұсынылған, ал генерал И.Серебряков 1942 жылы жаңа жыл карсаңыңда оған «Кеңес Одағының Батыры» атағын беруді ұсынған болатынды. Өкінішке қарай, бұл екі награда да Баукеңе бұйырмады. Себебі жоғарғы әскери басшылар Баукеңнің өздерінен бұрын әскери романға бас кейіпкер болғанына «риза» болып жүрген. Демек, «қайдағы жоқ қазақ» біздерден бұрын әскери-тарихи романға кіріп кетті деген көпе-көрнеу көреалмастықтан жолы кесілді. Осы себепті Александр Бекке де Сталиндік сыйлықты бергізбей қойды. Баукеңді дивизия командирлігіне тағайындау кезінде оны Жуков: «Мен полковникті соғыстың қаһарманы екен десем, кітаптың қаһарманы екен ғой» деп кекетеді. Баукең сөзден ұтылсын ба, оның бет-жүзіне қарамай, бірауыз сөзбен мықтап тұрып жауап береді. Жуков өзінің ойланбай сөйлегені үшін, Баукеңнен кешірім сұраған екен.
Екінші дерек – Рейхстагқа жеңіс туын бірінші болып тіккен Рақымжан Қошқарбаев пен Григорий Булатовтар да атақсыз қалып қойды. Бұларды 150-інші дивизия командирі Шатилов құшақтап сүйіп, қуанышын жоғары жақтағы командирге баяндайды. Олар болса, екінші рет Жеңіс туын қайта тіркеуге бұйрық беріп, біреуі – орыс Егоров, бір грузин Кантария дегендерді жіберіп, екінші Жеңіс туын тіктіреді. Бұл – 1-мамыр күні еді. Ал Қошқарбаевтар 30-сәуір күні түстен кейін тіккен болатын. Ұлы Жеңістің 36 жылдығы карсаңында казақстандықтар үшін үлкен қуанышты жаңалық болды. Ұлы Отан соғысының Батыры Рақымжан осы ерлікті айқындайтын құжаттарды еліміздің мемлекеттік мұражайының қорына табыстады.
Үшінші дерек – марапаттау мәртебесі бойынша, дұшпанның 100 солдатын атып өлтірген мерген «Кеңес Одағының Батыры» атағына ие болуға тиіс болатын. Ал біздің қазақ мергендері Қ.Адамбеков – 239, Ы.Сүлейменов – 341,Т.Әбдібеков – 397 дұшпанның көзін жойса да, бұл атақты ала алмады. Жасыратыны жоқ, соғыс кезінде аз ұлттардың өкілдерін ұлты орыс қолбасшылар мен командирлердің тарапынан кемсітуге жол берілді. Бұл – тоталитаризмнің солақай саясатының салдары еді.