Абай Құнанбаев – қазақ халқының ұлы классик ақыны, ағартушы демократы,
ұлтымыздың рухани мақтанышы. Абай өз ауылында арабша хат танығаннан
кейін, он жасында Семей қаласындағы Ахмет Ризаның медресесінде 3 жыл
оқиды. Оқуға зерек, ұғымтал Абай діни сабақтармен қоса өз бетінше араб,
парсы тілдерін үйреніп, шығыс классиктері: Низами, Сағди, Хафиз, Науан,
Физули еңбектерімен танысып, тағылым алады.
Абай ақыл-ой санасы толысқан шағында ел билеу ісінен аулақтанып, ақындық
өнер жолына түседі. Өз бетінше шығыс, батыс, орыс елдері ақындарының,
ойшыл оқымыстыларының еңбектерін оқып, білімін толықтырады. 1870
жылдарда Петербургтен айдалып келген революционер Михаэлиспен танысып,
дос болады. Михаэлис Петербург университетінің студенті, Чернышевскийдің
жолын қуушы, демократ-революционер еді. Михаэлис арқылы Абай айдаудағы
орыс демократтары: доктор Долгополовпен, табиғат зерттеушісі, тарихшы
Леонтьевпен танысады. Солар арқылы ол орыстың белгілі ақын-жазушылары:
Пушкин, Лермонтов, Толстой, Салтыков-Шедрин, Некрасов; сыншыл,
ойшыл-демократтары Белинский, Герцен, Чернышевский, Добролюбов; Батыс
Еуропа ақындарымен: Гёте, Байрон, философ ойшылдарынан: Спенсор,
Спиноза, Дарвин, т.б. еңбектерімен танысып, тәлім-тәрбие алады.
Абай өзінің өлең-жырларында ел ішіндегі ұрлық, зорлықты, алтыбақан
алауыздықты, күштілікті, жатып ішер жалқаулықты өлтіре сынап, жастарды
адал еңбекке, отырықшылыққа, егіншілікке, өнер-білімге шақырады.
Шығыс пен Батыс классиктерінің ағартушылық ой-пікірлерінен мол нәр алған
ұлы ақын бала тәрбиесі мәселелеріне де кеңінен тоқталып, өзінің
өлеңдері мен қара сөздерінде педагогикалық көзқарасын білдіреді. Адам
мінезіндегі орынсыз мақтан, ойсыздық, салғырттық, күншілдік,
көрсеқызарлық сияқты жаман әдеттердің ақыл мен ойды тоздыратынын айта
келіп, естігенді есте сақтау, көргеннен үлгі-өнеге алу, жаман
әдет-дағдыдан бойын аулақ ұстау, нәпсіні ақылға жеңдіру, ұстамды болу
сияқты адамгершілік қасиеттерді насихаттайды. «Егер есті кісінің
қатарында болғың келсе, күнінде бір мәртебе, болмаса жұмысында бір, ең
болмаса айында бір, өмірді қалай өткізгенің жайында өзіңнен өзің есеп
ал»,-дейді. Яғни, адамның өзін-өзі тәрбиелеу мәселесінің маңызы мен
мәніне ерекше тоқталады.
Абай сана-сезімді тәрбиелеудегі қоғамдық ортаның ролін материалистік
тұрғыдан түсіндіре білді. Адамның жақсы-жаман болуы, ақылды-ақылсыз
болуы генетикалық негізге байланысты, ақ сүйек тұқымынан шыққандар
ақылды, батыр, алғыр болады деген буржуазиялық нәсілдік, идеалистік
көзқарасқа қарама-қарсы. Абай адам мінезінің қалыптасуы тәрбиеге, ортаға
байланысты екенін дәлелдеді. Өзінің отыз жетінші қара сөзінде: «Мен,
егер заң қуаты қолымда бар кісі болсам, адам мінезін түзеп болмайды
деген кісінің тілін кесер едім»,-деді.
Абайдың поэтикалық шығармалары мен қара сөздері пәлсапалық, этикалық,
эстетикалық, психологиялық және педагогикалық ой-пікірлерге толы. Абай
түсінігінше, табиғат біздің санамыздан тыс және бізге тәуелсіз өмір
сүреді. Біздің түйсігіміз бен қабылдауымыз, түсінігіміз айналадағы
ақиқат шындық өмірдің сәулесі ғана.
Абай түсінігінше, табиғат біздің санамыздан тыс және бізге тәуелсіз өмір
сүреді. Адам баласы «көзімен көріп, құлақпен естіп, қолмен ұстап,
тілмен татып, мұрнымен иіскеп тыстағы дүниеден хабар алады»,-дейді Абай.
Адам баласы анадан туғанда екі түрлі мінезбен туады. Бірі – ішсем,
жесем, ұйықтасам деп туады. Бұлар – тәннің құмарлығы. Екіншісі – білсем
екен деу- жан құмарлығы (жетінші сөз) деп ой түйіндей келе, «адам бойына
жан құмарлығы арқылы жиналатын нәрсенің аты ақыл, ғылым… ол таланттылық
пен ерінбей еңбек еткен адамның қолына түседі» деген қорытынды жасайды.
Абайдың дүниенің дамуы жөніндегі көзқарасында диалектикалық сарын басым.
Ол табиғат құбылыстарын өзара бір-бірімен байланыста, үнемі өзгерісте,
дамуда болады, адамды қоршаған ортаның – табиғаттың ішкі сырын
білім-ғылым арқылы білуге болады деп қарастырады.